De natuur in het Waddengebied kreeg er van langs door de aanleg van de Atlantikwall. De rust werd verstoord, het leefgebied van planten en dieren aangetast en duinen werden flink verzwakt. Toch heeft de natuur uiteindelijk weer zijn weg gevonden. Voor een aantal soorten zijn de bunkers nu zelfs een welkome verblijfsplek. Boswachter Jan Willem Zwart pakt de fiets en laat het zien op Schiermonnikoog.
Aan de rand van het dorp stapt Jan Willem Zwart even af, zoals hij langs deze bunkerroute vaker zal doen. Daar stond in de oorlogsjaren een grote veldkeuken, wijst hij. Er rest nu alleen een kleine verhoging in het gras tussen de Badweg en de ijsbaan. Ook vanaf het fietspad in de duinen blijkt het vaak een kwestie van goed kijken voor sporen van de Atlantikwall. Zowel brokstukken als complete bunkers liggen verscholen in het landschap, de meeste na al die tijd onder dikke lagen zand en vegetatie.
Hier en daar steekt een stuk beton uit en Jan Willem, weer afgestapt, laat achter een klein duintje een met helmgras begroeide kuil zien. Daar moet een toegang naar een bunker zitten. Verderop pakt hij een varkensribbetje op dat tussen wat serviesscherven uit een omgewoeld stukje zand steekt. Afval, omhooggehaald door ‘schatzoekers’. “Dat is niet helemaal de bedoeling. Maar er zal hier een keuken in de buurt geweest zijn.”
“ Het mooie is dat de natuur het gewoon weer overneemt ”
Ook verder het duingebied inlopend – “Pas op voor dat gat” – blijkt de Atlantikwall alom aanwezig. Schuttersputten, munitiebunkers, een communicatiepost en allerlei andere bunkers liggen verspreid in en onder een behoorlijk deel van de duinen. “Maar het mooie is dat de natuur het gewoon weer overneemt.”
Kustduinen zijn zeldzaam
Gelukkig maar, want ook al zijn wij gewend aan zandstranden en duinen, wereldwijd zijn kustduinen een zeldzaamheid. Bedenk dan ook nog dat er honderden soorten planten en dieren in de duinen leven. Jan Willem vindt het prachtig dat hij als coördinator beheer van Natuurmonumenten op Schiermonnikoog mag bijdragen aan het behoud van dit natuurgebied. En daarin is ook plek voor het militair erfgoed.
Aanslag
In eerste instantie betekende de komst van de Duitse militairen een aanslag op de natuur. Omdat hun vijanden de Atlantikwall niet moesten opmerken, werden de bouwwerken zoveel mogelijk ingebed in de omgeving. Met al dat zand en hoogteverschillen waren de duinen ideaal. Er is veel grond afgeplagd om muurtjes voor loopgraven te maken en duinen (gegroeid door een jarenlang samenspel van wind en onder andere helmgras) zijn vergraven, verplaatst en bebouwd.
De Wassermannbunker bijvoorbeeld, die nog steeds fier op het hoogste duin van Schiermonnikoog staat. “Daarvoor zijn eerst meters duin afgegraven, om vervolgens het naastliggende duin over de bunker te gooien”, vertelt Jan Willem. Zonder helmgras om het zand vast te houden, zorgden zulke ingrepen voor een sneller verstuiven van het zand. Andere bunkers werden bedekt met camouflagenetten of struiken. Er kwamen vele bunkers, zelfs een heel bunkerdorp. Planten en dieren delfden het onderspit.
“ Het naastliggende duin is over de Wassermannbunker gegooid ”
Wie had gedacht dat al dat beton, die vochtige, vaak ondergrondse en meest voor mensen ontoegankelijke gebouwen, tegenwoordig juist belangrijke plekken zijn voor een aantal diersoorten? Vleermuizen bijvoorbeeld, die er overwinteren en paren. Ook vlinders, wilde bijen, andere insecten en amfibieën zoals salamanders maken er dankbaar gebruik van. Sommige dieren storen zich niet aan de aanwezigheid van mensen, zoals bij Museumbunker Schlei. “Kijk, daar bovenin zitten zwaluwnesten”, zegt Jan Willem. Een stukje lager verraden uilenballen de aanwezigheid van vermoedelijk kerkuilen.
Kieskeurig
Ook het kieskeurige korstmos vindt zijn plek: op verweerd beton, precies daar waar de temperatuur naar de zin is en met genoeg zonlicht, schone lucht en lekker droog. Maar als je het hebt over natuur en de Atlantikwall, dan is er nog een voordeel. Jan Willem pakt zijn verrekijker en verheugt zich al wanneer hij de Wassermannbunker beklimt: het dak geeft een fenomenaal uitzicht over de natuur van Schiermonnikoog.
